Minder ruimte voor bewegen, ontspannen en ontmoeten door bouwopgave en verdichting

Nederland staat voor een grote bouwopgave. Naar schatting is er behoefte aan 95.000 woningen per jaar tot 2030, vooral in stedelijk gebied (1). De bouw van de gewenste woningen zal voor een aanzienlijk deel bereikt worden via stedelijke inbreiding en transformatie. Dit gaat vaak in de vorm van hoogbouw (2). De stedelijke verdichting gaat mogelijk ten koste van groene ruimte in de stad. Van de circa 500.000 woningen, die in de periode 2000-2017 bijgebouwd zijn binnen bestaand stedelijk gebied, is 10% gebouwd op groene binnenstedelijke locaties (3). 

Als de openbare en groene ruimte, evenals plekken aan het water, sterker bebouwd wordt, bestaat het risico dat er minder plek voor bewegen, ontspannen en ontmoeten is. Ook is er dan minder ruimte voor maatregelen om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Vooral buurten met een lage sociaaleconomische status (SES) hebben minder groen en een slechtere kwaliteit van groen, dan buurten met een hogere SES (4).

Openbare ruimte als beweeglocatie

Niettemin zijn er steden waar men, ondanks de ruimtedruk, toch ruimte weet te reserveren voor bewegen, ontspannen en ontmoeten. Dit zien we bijvoorbeeld in Utrecht, Amsterdam en Rotterdam (5). Daarnaast hebben gemeenten de laatste jaren geïnvesteerd in allerlei openbare sport- en speelruimtes, zoals Cruyff Courts, outdoorfitness plaatsen en gezonde schoolpleinen. Dit biedt ruimte voor sport en bewegen (6). Mensen zullen de komende jaren de openbare en groene ruimte, steeds meer gaan gebruiken voor buitensporten en bewegen, zoals fietsen, wandelen of sporten in parken, op playgrounds en pleinen (6, 7). Daarnaast wordt de groene ruimte in de stad steeds meer gebruikt voor andere recreatieve doelen zoals festivals (8).

Groen, water en stille plekken belangrijk voor gezondheid

Aanwezigheid van groen, water en (relatief) stille plekken dichtbij huis is van belang, als onderdeel van een gezonde leefomgeving. Stille plekken dragen bij aan mentaal herstel (9). Aanwezigheid van groen biedt gelegenheid voor ontspannen, ontmoeten en bewegen. Dit draagt positief bij aan de fysieke en mentale gezondheid. Daarbij gaat het om een betere ervaren en mentale gezondheid, lagere sterfte, minder hartvaatziekten, minder diabetes type 2, en minder gezondheidsproblemen rond de zwangerschap (10-13). Mensen, die meer tijd dichtbij huis doorbrengen, zoals kinderen en ouderen, en mensen met een lagere sociaaleconomische positie, lijken meer baat van groen te hebben (13). Maar deze laatste groep beschikt vaak over minder (bruikbaar) groen (4).

Groen en water zijn ook van belang om de gevolgen van klimaatverandering op te vangen. Ze dragen bij aan de vermindering van hittestress. Hittestress wordt versterkt door het stedelijk hitte-eilandeffect (zie ook: klimaat). In een versteende omgeving is de temperatuur gemiddeld hoger dan in het omliggende landelijke gebied. Verdergaande verdichting van steden kan tot meer en sterkere hitte-eilandeffecten en bijbehorende gezondheidseffecten zoals slaapverstoring leiden. 

Extreme regenval vraagt om extra waterberging in de stad, zoals groene plekken, wadi’s, sloten en waterspeelplaatsen. Water in de omgeving kan een positief effect hebben op mentale gezondheid en welbevinden, en op lichamelijke activiteit (14). Bij ontwerp en beheer van groen en waterrijke plekken is altijd aandacht nodig voor de mogelijke risico’s, zoals infectieziekten, allergieën en verdrinkingsgevaar (11, 13, 15).

Door coronamaatregelen grotere druk op de openbare ruimte

De coronamaatregelen hebben geleid tot een grotere druk op de openbare ruimte geleid. Mensen zijn meer op de eigen buurt aangewezen. Ze maken aanzienlijk meer gebruik van parken, pleinen, openbare stranden, jachthavens, hondenuitlaatplekken en openbare tuinen, dan voor de pandemie (16). Men maakt vaker een ommetje. Stadsbewoners vinden het echter vaak te druk voor een veilige, ontspannen wandeling (17).

Tijdens de eerste golf veranderde ook het buitenspeelgedrag van kinderen tot 12 jaar. Een deel van hen (42%) speelde meer buiten. Een ander deel werd juist vaker binnengehouden door hun ouders, uit angst voor besmetting (18, 19). Daarnaast werden activiteiten van buurtsportcoaches, die bewegen door kinderen stimuleren, tijdelijk stilgelegd (20).

De verwachting is, dat de druk op de openbare ruimte weer toeneemt, als mensen weer thuis moeten blijven vanwege coronamaatregelen. Ook dan zullen allerlei gebruikers, zoals sporters, thuiswerkers en horeca, een stuk van de openbare ruimte opeisen. Daarnaast bestaat de kans dat er blijvende aversie ontstaat tegen het samenkomen van grotere groepen in de buitenruimte. 

Veel pleinen en parken in steden zijn op grotere groepen ingericht (2, 21). Naar verwachting zal echter de vraag naar kleinere groene plekken of buurtparken toenemen, die ruimte bieden om tot rust te komen (21). Voor bepaalde groepen is het wellicht moeilijker om een veilige plek te vinden voor bewegen, ontspannen en ontmoeten. Bijvoorbeeld voor ouderen en mensen met een lagere sociaaleconomische positie, die ook zonder de coronamaatregelen al sterk gebonden zijn aan hun eigen buurt. Mogelijk ontstaat er concurrentie tussen groepen ruimtegebruikers, zoals jongeren en ouderen, waarbij bijvoorbeeld kwetsbare ouderen niet meer naar buiten durven. 

Gunstige en ongunstige invloeden op gezondheid

Als meer mensen te dicht op elkaar wonen en verblijven, kunnen zij meer stress ervaren (22). Wanneer dan ook ontmoetingsplekken verdwijnen, beperkt dat de mogelijkheden voor sociale contacten in de buurt en kan eenzaamheid toenemen. Tegelijkertijd kan de verdichting van steden gezond beweeggedrag (fietsen en lopen) bevorderen (22).

De pandemie versterkt een aantal van deze trends. Enerzijds nemen stressgerelateerde klachten en eenzaamheid toe (2) (zie ook: gezondheid/mentaal). Zowel onder ouderen als jongeren. Zij hebben te maken met toegenomen angst en stress, en ook met negatieve beeldvorming (23). Een verdere beperking van de mogelijkheden om mensen te ontmoeten in de buitenruimte kan dit verder versterken. Anderzijds nemen gemeentes nu, vanwege de coronacrisis, aanvullende maatregelen om fietsers en voetgangers meer ruimte te geven. Onder meer worden straten autoluw gemaakt, wat bewegen kan stimuleren. Extra bewegen leidt tot een lagere kans op het krijgen van diverse ziekten zoals hart- en vaatziekten, diabetes en depressie, en uiteindelijk tot een lagere kans op overlijden (24, 25).

Opgave om verdichting samen te laten gaan met een gezonde openbare ruimte

De huidige pandemie maakt het belang van voldoende ruimte voor bewegen, ontspannen ontmoeten en spelen in de directe leefomgeving duidelijk. Daarmee biedt het een kans voor een gezondere inrichting van de leefomgeving. De opgave is om verdichting te combineren met het creëren van een leefomgeving, die voor iedereen toegankelijk, veilig en aantrekkelijk is en die beschermt tegen de gevolgen van klimaatverandering (zie ook: klimaat). Hoe mensen na deze pandemie de publieke ruimte gaan gebruiken, zal verschillen tussen steden, plekken en contexten (21). De vraag is bovendien, hoe bij verdere verdichting mensen veilig afstand kunnen houden om besmetting te voorkomen.

Veilige en gezonde leefomgeving door groen, flexibele bouw en herinrichting

Een flexibele openbare ruimte, die men eenvoudig kan herinrichten, kan tijdens eventuele toekomstige pandemieën uitkomst bieden (21). Ook kan meer flexibele of demontabele woningbouw in de  toekomst beter aansluiten bij verschillende doelgroepen en behoeften (2). Leegstaande panden kan men herinrichten als woon-, werk- en ontmoetingsplek (2, 27). Autoluwe straten, toegankelijk groen en bredere trottoirs bieden ruimte om op 1,5 meter te fietsen en lopen. In woonwijken kan men bewegen en ontmoeten stimuleren, bijvoorbeeld door wonen, werken en recreëren dicht bij elkaar te plannen (26). 

Digitale middelen, zoals een social distancing dashboard of apps kunnen inzicht geven hoe een openbare ruimte gebruikt wordt, en hoe druk het er is. Daarnaast kunnen ze informatie geven over gezondheidsrelevante zaken. Zoals over beschikbare schaduwplekken (ter voorkoming van hittestress) en aanwezigheid van plekken met schone lucht, en met groen en stilte. Ook kunnen apps ingezet worden om health checks uit te voeren. Bijvoorbeeld voordat mensen een publieke ruimte bezoeken, waar veel mensen zijn (21).
 

Figuur 1. Social Distancing Dashboard voor Amsterdam: stadsplattegronden met indicaties op straat- en wijkniveau van de mate waarin het mogelijk is om de afstand van 1,5 meter in de openbare ruimte na te leven. Het dashboard geeft inzicht in de verschillende factoren die daar invloed op hebben, zoals de breedte van voetpaden en de locaties van bushaltes (Blauw is erg makkelijk (> 3,5m), rood is moeilijk (0-2,5 m). Bron: © TU Delft / AMS Institute