Klimaatverandering zet door: meer weersextremen verwacht

Het klimaat verandert wereldwijd en ook in Nederland. Tussen 1900 en 2017 is de gemiddelde temperatuur in Nederland met 2 graden gestegen. Deze eeuw kan daar nog eens 2 graden bij komen (1). We moeten rekening houden met meer weersextremen: hittegolven, perioden met droogte of juist met wateroverlast. Na 2050 zijn vooral de toenemende overstromingsrisico’s een punt van zorg. Klimaatverandering heeft daarmee effect op de landbouw, de drinkwatervoorziening, de hoogwaterbescherming, de zorg en talloze andere terreinen. Zonder gericht klimaatbeleid zal de temperatuur verder stijgen.

Door het verbruik van fossiele brandstoffen en grootschalig landgebruik, komen er steeds meer broeikasgassen in de lucht, onder andere kooldioxide (CO₂) en methaan (CH₄). Koolstofdioxide levert de grootste bijdrage aan de opwarming van de aarde (2). In het tweede kwartaal van 2020 was de CO₂-uitstoot in Nederland 21% lager dan in hetzelfde kwartaal van 2019. De afname van de CO₂-uitstoot komt onder andere door minder gebruik van steenkool, maar ook door de coronacrisis. Zo was in Nederland de CO₂-uitstoot van de transportsector ongeveer de helft lager dan een jaar eerder. Naar verwachting zal zonder aanvullende maatregelen om klimaatveranderingen tegen te gaan (mitigatie), de uitstoot weer toenemen. Misschien zelfs hoger dan de niveaus die voor 2030 zijn ingeschat (3, 4).

Klimaat heeft effect op fysieke en mentale gezondheid

De gevolgen van klimaatverandering beïnvloeden de fysieke en mentale gezondheid. Gezondheidsproblemen kunnen optreden door temperatuursveranderingen, extreme weersomstandigheden, verminderde luchtkwaliteit (door ozon) en een toename van allergenen of bepaalde ziekteverwekkers. Meer warme dagen nodigen uit tot meer buitenrecreatie en zonnebaden, wat de blootstelling aan UV-straling kan vergroten. Hittegolven leiden onder meer tot hogere sterfte onder ouderen en mensen met chronische ziekten. Gedragsadviezen kunnen gezondheidsrisico’s beperken (5). Klimaatverandering heeft ook invloed op de bodemkwaliteit en voedselvoorziening. Op de korte termijn kan er schade aan oogsten optreden door extreem weer en effecten op de mentale gezondheid van getroffen boeren (5).

Meer oversterfte door hitte en minder door koude

Bij mensen die tijdens hittegolven overlijden, gaat het om een verlies aan levensverwachting van ongeveer 1 jaar (6). We hebben berekend wat het effect van toekomstige temperatuursveranderingen zal zijn, zonder en met klimaatbeleid (7). Voor de verschillende temperatuurscenario’s van het KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut) is de sterfte voor heel Nederland berekend. Volgens deze berekening zijn er rond 2020 1.350 vroegtijdige sterftegevallen toe te wijzen aan hittegolven en warme dagen, en ongeveer 5.700 aan de temperatuur op koudere dagen. Ongeveer 80-90% van de vroegtijdige sterfte vindt plaats onder mensen ouder dan 75 jaar (7).

Door klimaatverandering zal, zonder mitigatiemaatregelen, de hittesterfte tot 2050 toenemen met 60–100 %, en tot 2085 met 175–230 %. Dit is ten opzichte van de verwachte situatie zonder temperatuurverandering. Bij uitvoering van het vastgestelde klimaatbeleid zal de jaarlijkse hittesterfte rond 2050 1.000 – 1.400 gevallen lager zijn en rond 2085 ongeveer 3.500 – 4.000 gevallen minder. Maar ook met klimaatbeleid zal er nog hittesterfte optreden.

Zonder klimaatbeleid (en dus een sterke temperatuurstijging) zullen steeds meer 80-plussers door hitte overlijden en minder door kou. Doordat de kans op extreme kou afneemt, zal er minder sterfte door koudegolven optreden. Bij lage temperatuurstijging (door effectief klimaatbeleid) is de vroegtijdige sterfte door hitte lager dan die door kou. Deze uitkomsten zijn vergelijkbaar met eerdere berekeningen voor Nederland (8, 9) en omringende landen (10).

Hittegolven hebben ook effect op het welbevinden. De kans op gezondheidsklachten is groter in stedelijke gebieden, met veel asfalt en steen, waar de temperatuur hoger wordt en blijft (de zogenoemde hitte-eilanden). Een hoge nachttemperatuur kan leiden tot slaapverstoring en uitputting door onvoldoende nachtrust (5). Bovendien is de arbeidsproductiviteit en het leervermogen tijdens hittegolven meestal lager dan gemiddeld. Deels als gevolg van minder nachtrust. Ook kunnen tijdens hittegolven meer gevallen van voedselvergiftiging en watergerelateerde ziektes optreden (5).

Toename gezondheidseffecten door allergieën

Hogere gemiddelde temperaturen zullen leiden tot een langer en heviger pollenseizoen, en dus tot meer en langduriger hooikoortsklachten en daarmee samenhangend ziekteverzuim. In 2018 gebruikte rond de 1,3 miljoen Nederlanders door artsen voorgeschreven medicatie tegen hooikoorts. Dit is waarschijnlijk een onderschatting, veel patiënten behandelen allergieklachten zelf met vrij verkrijgbare geneesmiddelen. Meer nattere winters leiden mogelijk tot meer huisstofmijt en schimmels in woningen. Dit vergroot de kans op allergieën (7).

Klimaatverandering van invloed op infectieziekten

Klimaatverandering heeft ook invloed op het voorkomen van allerlei ziekteverwekkers. De precieze omvang voor Nederland is nog onduidelijk (7). Veel ziekteverwekkers zijn klimaatgevoelig, zoals Campylobacter en Vibrio. Minder zeker zijn de gevolgen van klimaatverandering voor het voorkomen van nieuwe vectoren en ziekteverwekkers in Nederland, zoals tijgermuggen en het Westnijlvirus. In oktober 2020 is voor het eerst een patiënt met dit virus aangetroffen in Nederland. Het virus komt vooral voor bij vogels en kan bij hoge temeraturen overspringen op mensen via muggen (11). Belangrijke oorzaken achter de snelle ontwikkeling van SARS-CoV-2 en vergelijkbare infectieziekten van dierlijke oorsprong tot een pandemie zijn: ons reisgedrag en internationaal transport, de toegenomen vraag naar vlees, de intensieve landbouw, de afname van biodiversiteit en natuurlijke ecosystemen (12). In welke mate  klimaatverandering hier een rol bij speelt is nog onduidelijk.

Koelen en ventileren van gebouwen steeds belangrijker voor de gezondheid

Vanwege de te verwachten toename in temperatuur wordt koelen en ventileren van openbare gebouwen en woningen steeds belangrijker. Ook in zorginstellingen, scholen, kantoren en fabrieken is in de toekomst meer aandacht nodig voor koeling tijdens hittegolven. In een onderzoek onder ongeveer 200 gemeenten, geeft slechts 20% van de ondervraagde gemeenten aan bij klimaatadaptatiebeleid rekening te houden met het binnenklimaat, en met de invloed van hitte op ouderen (13).

Ook in de wintermaanden moet men voldoende kunnen ventileren, onder andere in verband met het risico op infecties. Op basis van de beschikbare informatie is onduidelijk hoe belangrijk de verspreiding van SARS-CoV-2 is die via kleine druppels in de lucht plaatsvindt (vergeleken met directe mens op mens besmetting). De ventilatie in elk gebouw moet in ieder geval voldoen aan de eisen in het Bouwbesluit, en passen bij de gebruiksfunctie van het gebouw (14).

Kwetsbare groepen hebben het meest te lijden van klimaatverandering

Lagere inkomensgroepen hebben vaak een opeenstapeling van problemen in de leefomgeving. Ze hebben vaker te maken met slechte woningen (vochtproblemen, schimmelvorming) en slechte binnen- en buitenluchtkwaliteit. Daarnaast is er vaak weinig groen in de buurt, waardoor er meer kans is op een hitte-eiland effect. Bovendien hebben deze groepen vaak weinig middelen om te investeren in maatregelen om energie te besparen, zoals woningisolatie of de aanschaf van zonnecollectoren. De komende jaren komt, naast klimaatverandering, een aantal trends samen die elkaar kunnen versterken. Ten eerste maakt de vergrijzing van de bevolking meer mensen kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering. Daarnaast vergroot verdichting in de bebouwing de blootstelling aan hitte-eilanden in steden. En tenslotte blijven ouderen langer zelfstandig wonen, waardoor zij tijdens hittegolven hogere gezondheidsrisico’s hebben. Ook ouderen in slecht gekoelde verpleeghuizen lopen tijdens hittegolven extra risico.

Klimaatbeleid vraagt inzet van iedereen

Het Europese en Nederlandse klimaatbeleid is gericht op vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 95% in 2050. In 2030 voorziet men een vermindering van de uitstoot met 49% (ten opzichte van 1990). Het aanpakken van de oorzaken van klimaatverandering vraagt om verduurzaming van: de landbouw, de zorgsector, het transport (waaronder weg- en vliegverkeer) en energiebronnen. Het beleid richt zich daarom op het verminderen van de uitstoot van het verkeer, de inzet van vernieuwbare energiebronnen en het klimaatneutraal maken van de landbouw en landgebruik. Ook gedragsverandering bij actoren zoals bedrijfsleven, boeren, zorgprofessionals, overheden en burgers is nodig. De milieuvriendelijke keuze zou de makkelijke en goedkope keuze moeten zijn, om burgers die minder te besteden hebben mee te krijgen (15).

Door klimaatbeleid ook betere luchtkwaliteit

Als het klimaatbeleid leidt tot een verminderd binnenlands gebruik van fossiele energie, zal ook de luchtkwaliteit substantieel verbeteren. De daaraan gerelateerde ziektelast kan dan met 90-95% verminderen (16). Daarna kan minder vee, vanwege een lagere uitstoot van methaan en ammoniak, bijdragen aan klimaatbeleid en schonere lucht. Als dit samengaat met een verschuiving in de consumptie van dierlijke naar plantaardige eiwitten draagt dit ook bij aan vermindering van ziektelast door ongezonde voeding (zie ook: thema Leefomgeving/Voedselomgeving).

Er ontstaan ook nieuwe gezondheidsuitdagingen. Ten eerste het behoud van een goede luchtkwaliteit binnenshuis (bij geïsoleerde woningen). Ten tweede het oplossen van geluidproblemen van warmtepompen of windturbines. Klimaatadaptatiebeleid in de vorm van meer groen of water in de stad levert ook gezondheidswinst op, zoals minder hittedoden. Men moet dan wel erop letten dat deze maatregelen niet meer allergenen en ziekteverwekkers (zoals blauwalgen, Lyme of rattenplagen) met zich meebrengen.

Klimaatbeleid integraal inzetten

Door het slim verbinden van klimaatbeleid (zie ook: Thema Leefomgeving/Voedselomgeving) met gezondheidsbeleid, ruimtelijke inrichting en het coronaherstelbeleid, kan men op meerdere terreinen winst boeken. Door lopen en fietsen te stimuleren wordt winst behaald voor klimaat en gezondheid. Ook het vergroten van het aandeel van plantaardige producten in de landbouw leidt tot klimaat- en gezondheidswinst. Een belangrijke uitdaging hierbij is dat we zowel de kosten van klimaatbeleid als de gezondheidswinst evenwichtig verdelen over sociaal- economische klassen. Dat zorgt aan de ene kant voor maatschappelijk draagvlak van klimaatbeleid. Aan de andere kant helpt dit om gezondheidsverschillen niet groter te laten worden.